DỌA SẨY THAI (Động thai, thai lậu)

PGS.TS. Lê Thị Hiền

Mục tiêu
1. Trình bày được định nghĩa, chẩn đoán động thai theo YHHĐ.
2. Trình bày được triệu chứng, nguyên nhân, phép điều trị các thể bệnh theo YHCT.
1. theo y học hiện đại
1.1. Định nghĩa
Doạ sẩy thai là giai đoạn đầu của sẩy thai. Trong giai đoạn này trứng còn sống chưa bị bong khỏi niêm mạc tử cung, nếu được điều trị sớm thì có thể giữ được thai.
1.2. Triệu chứng
− Cơ năng: chậm kinh, ra máu là triệu chứng chủ yếu. Máu đỏ tươi hoặc đen, thường lẫn dịch nhầy, đau lưng, tức nặng bụng dưới, đau bụng (nếu đau có cơn co thì dễ bị sẩy thai).
− Thực thể:khám âm đạo thấy cổ tử cung còn dài và đóng kín, tử cung to tương ứng với tuổi thai.
1.3. Chẩn đoán phân biệt

Triệu chứng	Doạ sẩy	Chửa ngoài TC	Chửa trứng	Thai lưu
Chậm kinh	+	+	+	+
Nghén	±	±	++	-
Ra máu	Đỏ, ít	Đỏ, nhiều	Màu cà phê, kéo dài	Đen
Đau bụng	±	Dữ dội, HA tụt	±	±
Khám	TC tương ứng tuổi thai	TC, BT và cùng đồ đau	TC to hơn tuổi thai	TC nhỏ hơn tuổi thai
Xét nghiệm	hCG (+)	hCG (+)	hCG (++)	hCG (-)

1.4. Xử trí
− Nghỉ ngơi, bất động.
− Thuốc chống co bóp tử cung: spasmaverin 0,04g x 2-4 ống/ngày tiêm bắp.
− Nếu đau nhiều và ra máu: spasmaverin 0,04g x 2-4 ống/ngày tiêm bắp.
 Lactacringer + spasfon 0,02gx 1-2 ống truyền tĩnh mạch.
 Amoxicilin 2g/ngày x 5-7 ngày uống.
− Thuốc nội tiết: utrogestan 100mg x 2-4 viên uống hoặc đặt âm đạo
2lần/ngày
Microfolin 0,05mg x 1viên/ngày hoặc provames 2mg x 1viên/ngày uống.
Trường hợp thai kém phát triển hoặc tiền sử sẩy thai lưu dùng pregnyl 1500đv x 1 ống tiêm dưới da cách ngày.
− Thời gian điều trị: thuốc giảm co dùng đến khi hết triệu chứng đau bụng. Thuốc nội tiết điều trị tối đa cho đến khi thai hết 13 tuần. Nếu sẩy thai cần kiểm tra buồng tử cung để tránh sót rau.
2. theo Y học cổ truyền
Tuỳ theo chứng bệnh để có các tên gọi như sau:
− Động thai.
− Nếu có tiền sử sẩy thai gọi là hoạt thai.
− Có thai đau bụng gọi là tử thống.
− Có thai ra máu gọi là thai lậu.
− Có thai nôn nhiều gọi là ác trở.
2.1. Nguyên nhân
Sách Ngữ khoa kinh luận có ghi: có thai mà thai không yên là vì xung - nhâm mạch đều hư, thai phụ không vững. Cũng có khi do uống rượu, dâm dục quá độ mà thai động không yên; có khi do vấp ngã mà thai động; có khi do khí giận mà tổn thương can, khí uất kết không thư thái làm huyết mạch không yên hoặc uống các thuốc kiêng kỵ gây động thai; cũng có khi người mẹ có bệnh mà động thai.
2.2. Thể bệnh và điều trị
2.2.1. Thể khí huyết hư
− Triệu chứng: có thai mỏi lưng, tức nặng bụng hoặc đau bụng âm ỉ, chóng mặt, mệt mỏi, da khô, không ra máu hoặc ra ít, miệng nhạt không muốn ăn, mạch trầm hoạt.
− Biện luận: do thai phụ vốn yếu hoặc khi mang thai có bệnh làm cho khí huyết hư, xung - nhâm vốn không vững chắc, không giữ được khí huyết; hoặc do tỳ khí hư không vận hoá được thuỷ cốc nên sinh huyết kém, xung nhâm yếu nên thai không được nuôi dưỡng. − Pháp điều trị: bổ khí, dưỡng huyết, an thai.
− Phương: dùng bài Thai nguyên ẩm

Đảng sâm	12g	Thục địa	12g
Đương quy	12g	Đỗ trọng	8g
Bạch thược	12g	Trần bì	8g
Bạch truật	12g	Cam thảo	4g

Sắc uống ngày một thang, uống 10-20 thang.
Hoặc dùng bài Bát trân giảm xuyên khung; gia a giao, ngải diệp, tục đoạn.
Nếu thiên về huyết hư dùng bài Giao ngải thang (Tứ vật gia a giao, ngải diệp).
2.2.2. Thể huyết nhiệt
− Triệu chứng: có thai mà ra huyết ri rỉ, sắc đỏ tươi, mặt đỏ, môi đỏ, lòng bàn tay nóng, miệng khô, tiểu tiện vàng ít, lưỡi đỏ, rêu lưỡi vàng, mạch hoạt sác.
− Biện luận: thai phụ vốn âm hư hoả vượng hoặc ăn nhiều chất cay nóng, nhiệt phục ở xung - nhâm làm huyết đi sai đường không nuôi dưỡng thai.
− Phép điều trị: thanh nhiệt, lương huyết, dưỡng huyết, an thai.
− Phương: dùng bài Bảo âm tiễn

Sinh địa	12g		Tục đoạn	12g
Hoài sơn	20g		Cam thảo	4g
Hoàng bá	8g		Bạch thược	20g
Thục địa	12g		Hoàng cầm	12g

Nếu ra máu nhiều gia: cỏ mực sao, a giao nướng.
Nếu đau lưng nhiều gia: củ gai, tang ký sinh.
Sắc uống ngày một thang, uống 7-10 thang.
2.2.3. Thể thận hư
− Triệu chứng: thai động không yên, ra máu, đau lưng, đau bụng, chóng mặt, đau đầu, ù tai, tiểu tiện nhiều lần, người gầy, mặt xạm, rêu mỏng, chất lưỡi nhợt, mạch trầm hoạt mạch xích yếu.
− Biện luận: do thận tiên thiên kém, thận khí hư yếu, tình dục thái quá, nạo sẩy nhiều lần làm ảnh hưởng xung - nhâm, do đó không giữ được thai.
− Phép điều trị: bổ thận an thai.
− Phương: dùng bài Bổ thận an thai ẩm

Thục địa	12g	Cẩu tích	12g
Tang ký sinh	12g	Đảng sâm	12g
Thỏ ty tử	12g	Bạch truật	12g
A giao	12g	Ngải diệp	6g
Đỗ trọng	12g	ích trí nhân	8g

Hoặc bài Thái sơn bàn thạch: gồm bài Bát trân gia sa nhân 4g, hoàng cầm 10g, tục đoạn 12g.
Hoặc Bài thọ thai hoàn:

Thỏ ty tử	20g	Tang ký sinh	20g
Tục đoạn	0g	A giao	20g

Sắc uống ngày một thang , uống 7-10 thang.
2.2.4. Thể can khí uất
− Triệu chứng: tinh Thần uất ức, ngực sườn đầy tức, ợ hơi, ăn kém, nôn, đau đầu, đau bụng, có thể ra máu tươi, mạch huyền hoạt.
− Biện luận: do tình chí uất ức thương can, làm can khí uất kết không thư thái, khí nghịch lên làm ngực sườn đầy tức, thai động không yên.
− Phép điều trị: sơ can giải uất, lý khí, an thai. − Phương: dùng bài Tử tô ẩm

Tô ngạnh	8g	Đương quy	12g
Đại phúc bì	8g	Xuyên khung	8g
Đảng sâm	12g	Thông bạch	4g
Bạch truật	12g

2.2.5. Thể do ngoại thương
− Triệu chứng: sau khi ngã vấp, thai động không yên, đau bụng, mỏi lưng, có thể ra máu âm đạo.
− Phép điều trị: điều khí, dưỡng huyết, an thai.
− Phương: dùng bài Tiểu phẩm trữ căn thang

Đương quy	12g	Trữ ma căn	20g
Bạch thược	12g	A giao	12g

Nếu đau lưng gia thêm: đỗ trọng 10g, tục đoạn 10g, tang ký sinh 12g.
Hoặc dùng bài An thai ẩm

Thục địa	16g	Bạch thược	12g
Hoàng kỳ	12g	Tục đoạn	12g
Đương quy	12g	Hoàng cầm	8g
Hương phụ	8g	Ngải diệp	8g
Xuyên khung	8g	Đảng sâm	12g
Đỗ trọng	10g	Cam thảo	4g

− Chú ý:
+ Những vị thuốc kiêng dùng khi có thai: thuốc phá huyết, thuốc tả hạ, thuốc độc như thuỷ ngân, thạch tín, mang tiêu, ba đậu, đào nhân, ngưu tất, hồng hoa, tam lăng, nhục quế… các thuốc có tính nóng.
+ Thuốc cẩn thận khi dùng: quy vĩ, xuyên khung, tang ký sinh.

TỰ LƯỢNG GIÁ
1. Hãy điền vào chữ Đ cho câu đúng, chữ S cho câu sai:

− Dọa sẩy thai là giai đoạn đầu của sẩy thai	Đ/S
− Trong giai đoạn này thai còn sống	Đ/S
− Cần chẩn đoán phân biệt với chửa trứng, thai lưu..	Đ/S
− Động thai cần phải điều trị kịp thời	Đ/S

2. Trình bày triệu chứng, nguyên nhân, phương pháp điều trị động thai thể huyết hư.
3. Trình bày triệu chứng, nguyên nhân, phương pháp điều trị động thai thể thận hư.
4. Trình bày triệu chứng, nguyên nhân, phương pháp điều trị động thai thể can khí uất kết.
5. Trình bày triệu chứng, nguyên nhân, phương pháp điều trị động thai thể ngoại thương.

Nguồn: Bệnh học Ngoại - Phụ - Y học cổ truyền
NXB Y Học - 2008
Chủ biên: PGS.TS. Phạm Văn Trịnh
PGS.TS. Lê Thị Hiền

NÔN MỬA KHI CÓ THAI (ác trở)

PGS.TS. Lê Thị Hiền

Mục tiêu
1. Trình bày được định nghĩa, nguyên nhân gây ác trở theo YHHĐ và YHCT.
2. Biết chẩn đoán, điều trị các thể bệnh theo YHCT.
1. Theo y học hiện đại
1.1. Định nghĩa
Sau khi tắt kinh, thai phụ thường có tăng tiết nước bọt, buồn nôn, nôn oẹ, báo cho người phụ nữ biết mình có thai. Nếu dấu hiệu nghén tăng lên ảnh hưởng đến sinh hoạt gọi là chứng nôn mửa. Nếu tình trạng nôn nặng hơn có ảnh hưởng tới sức khoẻ gọi là bệnh nôn nặng.
Nếu thai phụ có nôn, phù hai chi dưới, tăng huyết áp, protein niệu là tình trạng nhiễm độc thai ngén cần phải theo dõi và điều trị chặt chẽ.
1.2. Nguyên nhân
Hiện nay chưa rõ nguyên nhân. Có nhiều giả thuyết cho rằng:
− Do trứng (nồng độ hCG tăng gây nôn).
− Do do dị ứng (thai là protein lạ đối với cơ thể mẹ).
− Do tiêu hoá (có những tổn thương cũ đường tiêu hoá).
1.3. Điều trị
− Điều dưỡng: nên để thai phụ nằm ở phòng yên tĩnh, thoáng, không có mùi thức ăn, ánh sáng vừa đủ, chế độ ăn nguội để ít gây nôn.
− Thuốc điều trị:
+ Thuốc chống nôn, giảm tiết dịch như atropin, toclopamid.
+ Thuốc kháng histamin tổng hợp như prometazin sunphat.
+ Thuốc vitamin B6.
2. theo Y học cổ truyền
Dựa vào nguyên nhân và chia làm 5 thể bệnh.
2.1. Thể khí huyết không điều hoà
− Triệu chứng: chậm kinh, nôn mửa không muốn ăn, váng đầu, mệt mỏi, thích nằm, lạnh lưng, mạch trầm (mạch xích yếu).
− Biện luận: khi mang thai khí huyết tập trung nuôi dưỡng thai làm phần huyết giảm, phần khí tăng nên khí huyết không điều hoà, khí của xung - nhâm nghịch lên gây nên bệnh.
− Phép điều trị: điều khí huyết, điều hoà âm dương.
− Phương: Quế chi thang

Quế chi	6g	Sinh khương	3 lát
Bạch thược	12g	Đại táo	2 quả
Cam thảo	4g

Sắc uống ngày 1 thang.
2.2. Thể vị nhiệt
− Triệu chứng: nôn chất đắng, chất chua, tâm phiền, ngủ kém, tiểu tiện vàng, đại tiện táo, lưỡi đỏ, rêu lưỡi vàng mỏng, mạch hoạt sác.
− Biện luận: ở người dương vốn thịnh, khi mang thai đường mạch không thông, huyết của kinh ứ tắc kéo theo tinh huyết uất lại, uế khí xung lên vị thành vị nhiệt.
− Pháp điều trị: thanh vị, giáng nghịch.
− Phương: dùng bài ức thanh hoàn
Hoàng liên tán mịn, hồ hoàn như hạt vừng, mỗi lần uống 20-30 hạt.
2.3. Thể tỳ vị hư nhược
− Triệu chứng: ăn kém, ngực đầy căng, thích xoa, mệt mỏi, ỉa lỏng, lưỡi nhợt, mạch hư.
− Biện luận: ở người tỳ vị hư yếu, khi mang thai thức ăn dẫn khí của tinh nghịch lên, vị hư nên không giáng được.
− Phép điều trị: kiện tỳ, hoà vị.
− Phương: dùng bài Quất bì trúc nhự thang

Nhân sâm	12g	Mạch đông	8g
Trúc nhự	8g	Xích linh	12g
Quất bì	8g	Tỳ bà diệp (sao)	12g
Bán hạ	8g	Sinh khương	3 lát
Đại táo	3 quả

Sắc uống ngày một thang, uống 7- 10 thang.
Nếu thiên về hàn: kiện tỳ ôn vị; dùng bài: Can khương đảng sâm bán hạ hoàn:

Can khương	1 phần
Bán hạ chế	2 phần
Đảng sâm	2 phần

Tán bột mịn, ngày uống 10g chia 3 lần.
2.4. Thể đàm ẩm
− Triệu chứng: nôn, đờm dãi, ngực đầy không muốn ăn, mồm nhạt, rêu lưỡi trắng, mạch trầm hoạt.
− Biện luận: cơ thể vốn có đàm thấp, sau khi mang thai huyết ngưng trệ lại, khí nghịch lên, đờm ẩm theo khí đi lên.
− Phép điều trị: trừ đàm, giáng nghịch.
− Phương: Bán hạ phục linh thang
Bán hạ 8g
Sinh khương 6g
Phục linh 8g
Sắc uống ngày một thang, uống 7- 10 thang.
Nếu thiên về nhiệt: dùng bài Hoàng liên ôn đởm thang
 Hoàng liên 8g Bán hạ chế 8g Trần bì 6g Phục linh 8g Cam thảo 4g Trúc nhự 8g
 Chỉ xác 8g
Nếu thiên về hàn thì dùng bài Lục Quân tử thang gia giảm.
2.5. Thể can vị bất hoà
− Triệu chứng: nôn nước trong hoặc nước chua, đau sườn, đầy bụng ợ hơi, thở dài, u uất, căng đầu, chóng mặt, rêu ưỡi trắng mỏng hoặc hơi vàng, mạch huyền hoạt.
 
− Biện luận: người vốn u uất hoặc cáu gắt thương can, can không sơ tiết được khí làm cho khí phạm vị.
− Phép điều trị: điều hoà can vị.
− Phương: ức can hoà vị ẩm
Tô diệp 8g Trúc nhự 12g
Hoàng liên 8g Trần bì 6g
Bán hạ chế 10g
Sắc uống ngày một thang, uống 7-10 thang.

TỰ LƯỢNG GIÁ
1. Hãy điền vào chữ Đ cho câu đúng, chữ S cho câu sai: 
− Có 3 giả thuyết nguyên nhân gây ác trở  Đ/S
− Nên chú ý đến chế độ điều dưỡng trong điều trị  Đ/S
− YHCT chia 3 thể bệnh  Đ/S
2. Trình bày triệu chứng, nguyên nhân, phương pháp điều trị ác trở thể khí huyết không điều hoà.
3. Trình bày triệu chứng, nguyên nhân, phương pháp điều trị ác trở thể vị nhiệt.
4. Trình bày triệu chứng, nguyên nhân, phương pháp điều trị ác trở thể tỳ vị hư nhiệt.
5. Trình bày triệu chứng, nguyên nhân, phương pháp điều trị ác trở thể đàm ẩm.
6. Trình bày triệu chứng, nguyên nhân, phương pháp điều trị ác trở thể can vị bất hoà.

Nguồn: Bệnh học Ngoại - Phụ - Y học cổ truyền
NXB Y Học - 2008
Chủ biên: PGS.TS. Phạm Văn Trịnh
PGS.TS. Lê Thị Hiền

PHÙ KHI CÓ THAI (Tử thũng)

PGS.TS. Lê Thị Hiền

Mục tiêu:
1. Trình bày được nguyên nhân cơ chế gây bệnh.
2. Trình bày được triệu chứng, nguyên nhân, phương pháp điều trị thể bệnh.
1. Đại cương
Bình thường ở giai đoạn cuối của thời kỳ thai nghén, thai phụ thường có phù nhẹ chi dưới. Nếu phù nhiều không tự hết, người nặng nề, đái không lợi là bệnh phù khi có thai. Theo y học cổ truyền bệnh thường do các nguyên nhân sau:
1.1. Tỳ hư
Tỳ dương hư không đủ vận hoá thuỷ thấp, làm cho thuỷ thấp tràn vào cơ nhục, chân tay.
1.2. Thận dương hư kém
Thận dương kém không làm ấm được tỳ dương, mặt khác không tiến hành khí hoá ở bàng quang làm cho thuỷ dịch tràn ra ngoài.
1.3. Thuỷ thấp
Khi mang thai kinh huyết đã úng bế lại, nay có nước dừng lại sẽ tạo nên sự tranh chấp giữa nước và huyết, làm cho nước tràn ra ngoài.
1.4. Khí trệ
Khi mang thai đường vận chuyển lên xuống bị trở ngại đễ gây nên khí trệ thành phù.
2. Các thể bệnh
2.1. Thể tỳ hư
− Triệu chứng: phù mắt, mặt, tứ chi, sắc vàng, mệt mỏi, ngại nói, chân tay lạnh, đầy bụng không muốn ăn, đại tiện lỏng, tiểu ít, chất lưỡi nhạt, rêu mỏng, mạch trầm nhược.
− Phép điều trị: kiện tỳ, hành thủy.
− Phương:

Bài 1: Đảng sâm 12g	Bạch truật	12
ý dĩ 12g	Hoài sơn	12g
Mộc thông 8g	Đại phúc bì	8g
Bài 2: Toàn sinh bạch truật tán
Bạch truật 12g	Trần bì	8g
Phục linh bì 12g  Vỏ gừng 8g	Đại phúc bì	8g

Mỗi ngày uống 1 thang, uống 5-10 thang.
2.2. Thể thận dương hư
− Triệu chứng: phù mặt, phù chân, sắc mặt xạm tối, hồi hộp, thở ngắn, chân tay lạnh, lưng lạnh, đau lưng, đầy bụng, chất lưỡi nhạt, mạch trì.
− Phép điều trị: ôn thận, hành thuỷ.
− Phương: dùng bài Chân vũ thang

Bạch linh 12g	Bạch truật 12g
Bạch thược 12g Phụ tử chế 8g	Sinh khương 8g
Nếu đa ối thì dùng bài Thiên lý ngư thang
Bạch truật 20g	Đương quy 12g
Bạch linh 16g	Bạch thược 12g

Mỗi ngày uống 1 thang, uống 5-10 thang.
2.3. Thể khí trệ
− Triệu chứng: bàn chân phù trước, phù lan lên đùi, đi lại khó khăn, u uất, chóng mặt, đau đầu, ngực sườn đầy tức, ăn ít, rêu lưỡi vàng dày, mạch huyền hoạt.
− Phép điều trị: lý khí, hành trệ.
− Phương:

Bài 1: Hương phụ	8g	Trần bì	8g
Cam thảo	4g	Ô dược	8g
Sinh khương	4g	Mộc qua	8g
Tử tô	8g

Bài 2: Bổ trung ích khí thang hợp Ngũ bì ẩm

Hoàng kỳ	12g	Phục linh bì	8g
Bạch truật	12g	Đảng sâm	12g
Đương quy	12g	Vỏ gừng	8g
Đại phúc bì	8g	Tang bạch bì	6g
Thăng ma	10g	Sài hồ	10g
Trần bì	8g	Cam thảo	4g

Mỗi ngày uống 1 thang, uống 5-10 thang.
2.4. Thể thuỷ thấp
− Triệu chứng: chân tay và mình phù thũng, sắc trắng nhợt, đau đầu, hoa mắt, tim đập hồi hộp, lưng gối mỏi, bí tiểu tiện, đại tiện lỏng, rêu lưỡi trắng nhờn, mạch trầm hoãn.
− Phép điều trị: thông khí, hành thuỷ
− Phương: Phục linh đạo thuỷ thang

Phục linh 12g	Binh lang 12g
Trư linh 12g	Sa nhân 12g
Mộc hương 8g	Trạch tả 10g
Bạch truật 12g	Trần bì 8g
Mộc qua 12g	Đại phúc bì 8g
Tang bạch bì 8g	Tô ngạnh 8g

Nếu đa ối thì dùng bài Thiên lý ngư thang
Bạch truật 20g Đương quy 12g Phục linh 16g Bạch thược 12g
Mỗi ngày uống 1 thang, uống 5-10 thang.
Có thể dùng 1 con cá chép 5 lạng, bỏ ruột, đun với 20g trần bì lấy nước cốt, rồi đun với nước thuốc uống lúc đói.
 

TỰ LƯỢNG GIÁ
1. Điền cụm từ thích hợp vào chỗ trống
Tỳ dương hư…..thấp, làm cho….cơ nhục, chân tay.
Thận dương hư…..tỳ dương.
Khi mang thai…làm nước tràn ra ngoài.
2. Trình bày triệu chứng, phép điều trị tử thũng thể tỳ hư.
3. Trình bày triệu chứng, phép điều trị tử thũng thể thận dương hư.
4. Trình bày triệu chứng, phép điều trị tử thũng thể khí trệ.
5. Trình bày triệu chứng, phép điều trị tử thũng thể thuỷ thấp.

Nguồn: Bệnh học Ngoại - Phụ - Y học cổ truyền
NXB Y Học - 2008
Chủ biên: PGS.TS. Phạm Văn Trịnh
PGS.TS. Lê Thị Hiền

VIÊM TẮC TIA SỮA, VIÊM TUYẾN VÚ (Nhũ ung)

PGS.TS. Lê Thị Hiền

Mục tiêu:
1. Trình bày được nguyên nhân gây tắc tia sữa, viêm tuyến vú theo y học hiện đại và y học cổ truyền.
2. Trình bày được phương pháp điều trị viêm tắc tia sữa theo y học cổ truyền.
1. theo y học hiện đại
1.1. Tắc tia sữa
Tắc tia sữa có thể gặp trong bất cứ thời điểm nào trong giai đoạn nào cho con bú. Tuy nhiên hay gặp nhất là trong tuần lễ đầu tiên. Khoảng 15% phụ nữ cho con bú bị cương vú. Các yếu tố thuận lợi là trẻ bú ít, bú yếu, người mẹ bị đau khi nứt đầu vú, khi cai sữa.
− Biểu hiện lâm sàng: toàn bộ vú bị cương, căng tức, đôi khi có sốt.
− Điều trị: chườm nóng vú, tiếp tục cho trẻ bú. Có thể dùng oxytoxin tiêm bắp 4 đơn vị chia 2 lần mỗi ngày (vì oxytoxin làm co tế bào cơ biểu mô ở ống dẫn sữa và tống sữa ra ngoài). Phải điều trị thật tốt để tránh viêm tuyến vú và áp xe vú.
1.2. Viêm tuyến vú
Có thể hiểu viêm tuyến vú gồm viêm bạch mạch vú (nhẹ) và viêm ống dẫn sữa (nặng)
− Biểu hiện lâm sàng: sốt cao, ở vú có các nhân cứng và đau, nách có hạch ấn đau. Nếu nặng vắt sữa lên miệng gạc quan sát thấy có những mảnh nhỏ vàng nhạt chứng tỏ có mủ trong sữa (dấu hiệu budin).
− Điều trị: chườm nóng tại chỗ, giảm đau paracetamol 3g/ngày. Tăng cường cho trẻ bú (10 - 12 lần/ngày), sau khi bú phải vắt sạch sữa, có thể dùng oxytoxin tiêm bắp. Nếu sau 24 giờ các dấu hiệu không mất đi nên dùng kháng sinh có tác dụng liên tụ cầu như rovamyxin trong thời gian 15 ngày phối hợp với thuốc chống viêm, cần vắt sữa bỏ đi. Nên lấy sữa xét nghiệm tìm vi khuẩn gây bệnh.
Viêm tuyến vú có thể chữa khỏi hoặc tiến triển thành áp xe vú.
2. theo Y học cổ truyền
2.1. Nguyên nhân
Do khí uất và do con bú mà sinh ra.
− Chu Đan Khê cho rằng: vú thuộc kinh dương minh, núm vú thuộc kinh quyết âm. Người mẹ không biết cách điều dưỡng hoặc giận dữ quá mức làm cho khí ở trong quyết âm không thông nên sữa không ra được.
− Sào Thị Bệnh Nguyên cho rằng: ăn đồ nóng ra mồ hôi, khi cho con bú để lộ vú ra ngoài nên dễ bị phong tà xâm nhập gây nên chứng vú sưng, vì thế mà dễ sinh ra chứng nhũ ung.
2.2. Điều trị
Phép điều trị chung: thanh nhiệt, giải độc, hoạt huyết, lợi sữa.
Trong điều trị người ta thường chia ra các giai đoạn để điều trị.
2.2.1. Lúc mới phát
− Triệu chứng: vú đau, sưng tấy, sờ vào có cục cứng, ấn đau, mặt đỏ, người phát sốt, đau tức ngực, đau lan ra các khớp, không có mồ hôi, rêu lưỡi trắng mỏng, mạch phù khẩn.
− Phép điều trị:
Dùng thuốc uống: Kinh giới ngưu bàng thang

Kinh giới tuệ	12g	Bồ công anh	12g
Liên kiều	8g	Phòng phong	8g
Ngưu bàng tử	12g	Tạo giác thích	4g
Kim ngân hoa	8g	Sài hồ	12g
Trần bì	8g	Hương phụ	8g
Hoàng cầm	8g	Cam thảo	4g

Sắc uống ngày một thang, uống 3- 5 thang.
Bên ngoài xoa Hương phụ bỉnh (Y học tâm ngộ)
Hương phụ tán bột 40g
Xạ hương 12g
Hai vị trộn lẫn vào nhau, 50g bồ công anh sắc lấy nước bỏ bã, lấy nước đó hoà với thuốc, đun sôi đặc rồi đắp vào vú đau một lần/ngày trong 1- 3 ngày.
Hoặc dùng phương pháp đắp hành: dùng cả củ hành để nguyên rễ, giã nát đắp lên vú bị đau.
Châm tả: các huyệt tại chỗ và kiên tỉnh, thiếu trạch, hợp cốc.
2.2.2. Giai đoạn sắp vỡ mủ hay đã vỡ
− Triệu chứng: mình lạnh, hết sốt, vú đã mềm, đau nhức sắp vỡ mủ hoặc đã vỡ.
− Phương: dùng bài Thần hiệu qua lâu tán gia xuyên sơn giáp, đảng sâm, hoàng kỳ

Qua lâu	40g	Đương quy	20g
Sinh cam thảo	20g	Một dược	8g
Hương phụ	4g

Sắc bỏ bã, cho thêm 1 chén nhỏ rượu lâu năm uống 3 lần/ngày (sau bữa ăn).
2.2.3 Giai đoạn khí huyết hư
− Triệu chứng: sắc mặt xanh, người mệt mỏi, thích ngủ, vùng vú đau ít hơn trước nhưng vẫn sưng, cứng, mạch hư tế.
− Phương: dùng bài Thác lý tiêu độc tán (Y tôn kim giám)

Nhân sâm	8g	Xuyên khung	8g
Sinh hoàng kỳ	8g	Kim ngân hoa	12g
Bạch truật	8g	Tạo giác thích	4g
Bạch thược	8g	Bạch chỉ	4g
Đương quy	8g	Cát cánh	8g

Sắc uống ngày một thang x 3- 7 thang (uống xa bữa ăn).
− Châm cứu: thiếu trạch, nhũ căn, hợp cốc, túc tam lý, tỳ du và các huyệt tại chỗ.
Viêm tắc tia sữa cũng như viêm tuyến vú là bệnh cấp tính, cần phải điều trị tích cực, kịp thời để tránh gây áp xe vú. Ngoài việc dùng thuốc y học cổ truyền cần chú ý vệ sinh vú hàng ngày, đặc biệt trước khi cho bú, chế độ nghỉ ngơi dinh dưỡng cho người mẹ, tinh Thần phải thoải mái lạc quan.

TỰ LƯỢNG GIÁ
1. Hãy điền vào chữ Đ cho câu đúng, chữ S cho câu sai
− Viêm tắc tia sữa gặp bất cứ thời điểm nào của cho con bú Đ/S
− Viêm tuyến vú dễ thành áp xe vú Đ/S − Viêm tắc tia sữa YHCT gọi là nhũ ung Đ/S
− Viêm tắc tia sữa cần điều trị tích cực Đ/S
2. Trình bày triệu chứng, phương pháp điều trị nhũ ung giai đoạn mới phát bằng YHCT.
3. Trình bày triệu chứng, phương pháp điều trị nhũ ung giai đoạn sắp vỡ mủ bằng YHCT.
4. Trình bày triệu chứng, phương pháp điều trị nhũ ung giai đoạn khí huyết hư bằng YHCT.

Nguồn: Bệnh học Ngoại - Phụ - Y học cổ truyền
NXB Y Học - 2008
Chủ biên: PGS.TS. Phạm Văn Trịnh
PGS.TS. Lê Thị Hiền

 

SA SINH DỤC (âm đỉnh)

PGS.TS. Lê Thị Hiền

Mục tiêu
1. Trình bày được triệu chứng cơ năng và thực thể.
2. Nêu được phương pháp điều trị sa sinh dục bằng y học cổ truyền.
1. Đại cương
1.1. Theo y học hiện đại
1.1.1. Các phương tiện giữ tử cung tại chỗ
Bình thường bộ phận sinh dục của người phụ nữ được giữ vững chắc nhờ 2 hệ thống: hệ thống nâng đỡ (gồm cân cơ đáy chậu, tầng sinh môn, 2 cơ nâng hậu môn) và hệ thống treo (gồm dây chằng tròn, dây chằng rộng, dây chằng tử cung cùng, dây chằng thắt lưng - buồng trứng và tử cung - buồng trứng).
Khi suy yếu một trong hai hệ thống này là nguyên nhân gây nên sa sinh dục.
1.1.2. Điều kiện thuận lợi
− Đẻ nhiều lần.
− Rách tầng sinh môn không hồi phục.
− Lao động nặng.
− Teo đét sinh dục ở người già.
1.1.3. Triệu chứng
− Cơ năng: tuỳ theo người sa nhiều hay sa ít, thời gian sa và tổn thương phối hợp mà bệnh thấy có các triệu chứng lâm sàng khác nhau. Thông thường bệnh nhân cảm thấy khó chịu, nặng bụng dưới, đại tiểu tiện khó khăn, kinh nguyệt vẫn đều, có thai hay bị sẩy hoặc đẻ non.
− Thực thể: chia 3 độ
+ Độ 1: cổ tử cung thấp, cách âm hộ 3- 4 cm chưa sa ra ngoài.
+ Độ 2: cổ tử cung thập thò ra ngoài âm đạo có khi sa xuống nhưng tự co lên được.
+ Độ 3: cổ tử cung và thân tử cung sa hẳn ra ngoài kèm theo sa thành âm đạo, bàng quang.
1.1.4. Xử trí
− Nội khoa: nghỉ ngơi, vệ sinh.
− Ngoại khoa: áp dụng với sa độ 3 với phương pháp Crossen (cắt tử cung theo đường âm đạo).
1.2. Theo y học cổ truyền
Được mô tả trong chứng âm đỉnh, thoát âm, thoát trĩ.
Nguyên nhân: do khí hư hạ hãm.
2. phương pháp điều trị Các thể bệnh theo y học cổ truyền 2.1. Thể khí hư hạ hãm
− Triệu chứng: có cảm giác tức nặng bụng dưới, âm đạo có khối sa ra ngoài, nếu còn nhẹ thì khối sa tự co lên, nếu bệnh nặng thì khối sa không tự co được, có khi người bệnh phải dùng tay đẩy lên, cổ tử cung không bị viêm loét. Kèm theo bệnh nhân thấy người mệt mỏi, ăn kém, đau lưng, ù tai, đại tiện bình thường hoặc táo, tiểu tiện nhiều lần, nước tiểu trong, chất lưỡi nhợt bệu, rêu lưỡi trắng mỏng, mạch trầm nhược.
− Phép điều trị: ích khí, thăng đề
− Phương: bài Bổ trung ích khí là chính

Đảng sâm	12g	Đương quy	12g
Bạch truật	12g	Thăng ma	12g
Hoàng kỳ	12g	Sài hồ	12g
Trần bì	8g	Cam thảo	4g

 Thêm: sinh khương 3lát; đại táo 3 quả.
Sắc uống ngày 1 thang, uống ấm, xa bữa ăn, uống 20-30 thang.
Nếu có thận hư gia thêm: tục đoạn 12g, thỏ ty tử 12g, cẩu tích 12g, kỷ tử 12g, đỗ trọng 12g.
2.2. Thể khí hư hạ hãm kèm thấp nhiệt
− Triệu chứng: gồm các triệu chứng của thể khí h hạ hãm, kèm thêm cổ tử cung viêm loét, phù nề, chảy nhiều dịch bẩn, tiểu ít, nước tiểu vàng, lưỡi đỏ, rêu lưỡi vàng, mạch hoạt sác.
− Pháp điều trị: ích khí, thăng đề, trừ thấp nhiệt ở hạ tiêu.
− Phương: dùng bài Bổ trung ích khí gia thêm thương truật 10g, hoàng bá 10g, thổ phục linh 12g, khổ sâm12g.
Hoặc dùng bài Long đởm tả can thang

Long đởm thảo	12g	Sài hồ	12g
Trạch tả	10g	Mộc thông	10g
Sa tiền tử	10g	Sinh địa	12g
Đương quy	12g	Chi tử	8g
Hoàng cầm	8g	Cam thảo	4g

Sắc uống ngày 1 thang, xa bữa ăn, uống 20-30 thang.
Nếu người bệnh có tăng huyết áp phải chú ý bỏ các vị thăng dương.
− Châm cứu: châm bổ các huyệt bách hội, quan nguyên, khí hải, tam âm giao
Ngoài dùng thuốc và châm cứu như trên người ta còn kết hợp với rửa âm đạo và đặt viên Âm đỉnh hoàn.
Thuốc rửa âm đạo gồm: khổ sâm 16g, thổ phục 12g, bạch chỉ 8g, phèn phi 4g.
Mỗi thang sắc lấy 1 bát nước, để ấm 36-37^oC, lọc qua vải màn, cho vào bốc, rửa âm đạo cách ngày. Sau khi rửa xong đặt viên Âm đỉnh hoàn vào cùng đồ sau âm đạo.
Thành phần viên Âm đỉnh hoàn gồm:
Bạch cập Ngũ bội tử
Bạch chỉ Phèn phi
Liều bằng nhau, tán bột, dùng glycerin hoà thành viên, vỏ ngoài bằng hùng hoàng.
Phòng bệnh
− Sinh đẻ có kế hoạch.
− Rách tầng sinh môn phải khâu hồi phục.
− Sau đẻ, sẩy, nạo phải kiêng giữ.
− Tránh lao động gắng sức.
− Tránh ngồi xổm lâu.

TỰ LƯỢNG GIÁ
1. Hãy điền chữ Đ cho câu đúng và chữ S cho câu sai
− Sa sinh dục YHCT gọi là âm đỉnh Đ/S − Nguyên nhân gây bệnh là do khí hư hạ hãm Đ/S
− Sa sinh dục không nên điều trị bằng ngoại khoa Đ/S
2. Trình bày phương pháp điều trị sa sinh dục bằng y học cổ truyền.
Kinh lạc phân bố khắp cơ thể, bắt nguồn từ các tạng phủ thông ra ngoài bì phu, mạch, cơ, cân cốt… làm cho khí huyết lưu thông và nuôi dưỡng các tạng phủ, bì phu, mạch, cơ cân, xương hoạt động. Cho nên bất luận nguyên nhân gây bệnh nào, dù ở trong (tức là tạng phủ), dù ở ngoài (là bì phu), mạch, cơ xương… đều ảnh hưởng tới kinh lạc, đều làm cho khí huyết tắc trở mà phát sinh ra bệnh. Ví dụ: bệnh lở loét ở da, cơ (biểu) độc tà có thể theo kinh lạc vào cơ quan nội tạng (lý) gây bệnh lở loét ở tạng phủ; ngược lại trong tạng phủ bị bệnh có thể độc tà từ tạng phủ theo đường kinh lạc ra ngoài da, cơ, xương, khớp mà gây bệnh.
Bắt đầu từ 1960, Khoa Chấn thương Bệnh viện Hữu nghị Việt - Đức và Bệnh viện Xanh - Pôn (Saint-Paul) phối hợp với Viện Nghiên cứu Đông y (nay là Bệnh viện YHCT Trung ương) đã áp dụng phương pháp YHCT để điều trị những chấn thương gãy kín. Trong những năm đầu áp dụng cho một số gãy xương đơn giản ở người lớn rồi trẻ em. Từ tháng 5 năm 1960 đến cuối 1963 đã điều trị 1841 trường hợp chấn thương kín, trong đó có 658 ca gãy xương, 1183 ca chạm thương bong gân và trật khớp.
Mục đích của phương pháp rung là làm cho các diện xương gãy khớp lại với nhau. Hay dùng cho gãy xương kiểu diện gãy răng cưa. Thủ pháp này được tiến hành ở các chi dài, chiều kéo thẳng lực vừa phải, sau đó lắc đùi với góc độ 5-10^o (hình 7.4).
Hiện nay, tại Bệnh viện Hữu nghị Việt - Đức chúng tôi sử dụng dây dán (dây vencro) có độ đàn hồi và cho phép thao tác dễ dàng, nâng cao hơn khả năng và chất lượng cố định.
− Rượu (bài thuốc gia truyền nhiều đời của lương y Bùi Xuân Vạn ở Thọ Xuân - Thanh Hoá)
− Kinh sau kỳ, lượng ít (hư hàn, huyết hải bất túc): mạch trầm trì.
2. Anh (chị) hãy trình bày đặc điểm về vấn chẩn trong bệnh phụ khoa?
6. Khoanh tròn vào chữ Đ cho câu đúng, chữ S cho câu sai.

Nguồn: Bệnh học Ngoại - Phụ - Y học cổ truyền
NXB Y Học - 2008
Chủ biên: PGS.TS. Phạm Văn Trịnh
PGS.TS. Lê Thị Hiền

THIẾU SỮA (Khuyết nhũ)

PGS.TS. Lê Thị Hiền

Mục tiêu
1. Mô tả được các triệu chứng thiếu sữa theo YHHĐ.
2. Trình bày được triệu chứng và phương pháp điều trị thiếu sữa theo các thể bệnh của YHCT.
1. theo y học hiện đại
1.1. Định nghĩa thiếu sữa
Thiếu sữa là tình trạng sản phụ sau khi sinh có ít sữa hoặc không có chút nào.
1.2. Chẩn đoán thiếu sữa
− Dấu hiệu từ người mẹ: bầu vú mềm nhẽo, chậm xuống sữa, nặn ra ít sữa hơn so với bình thường.
− Dấu hiệu từ trẻ:
+ Trẻ không hài lòng sau bữa bú (trẻ khóc, đòi bú tiếp sau mỗi khi ngừng cho bú, bụng không căng sau bú).
+ Các bữa bú quá ngắn (dưới 5 phút) hoặc quá dài (trên 15 phút).
+ Trẻ tăng cân chậm (dưới 500g/tháng).
+ Trẻ đi tiểu ít (dưới 6 lần/ngày).
1.3. Những biện pháp khắc phục khi người mẹ ít sữa
− Cần cho trẻ bú thường xuyên, 2-3 giờ cho bú một lần, mỗi lần 5-10 phút.
− Cho trẻ bú đúng tư thế.
− Không nên cho trẻ ăn sam quá sớm.
− Bà mẹ nên uống nhiều nước, ăn thức ăn nhiều đạm.
Nếu các biện pháp trên không có kết quả thì có thể cân nhắc dùng galactogil, primperan, metoclopramid.
2. theo y học cổ truyền
Thiếu sữa y học cổ truyền gọi là chứng “khuyết nhũ”. Sữa mẹ là chất dịch đục được sinh ra từ huyết. Mạch nhâm đảm bảo âm huyết của toàn thân, mạch xung thuộc kinh dương minh là bể của huyết; cho nên cốc khí thịnh, bể huyết tràn đầy thì sữa xuống đầy đủ.
Cơ chế sinh sữa, bài tiết sữa tuỳ thuộc ở hai mạch xung - nhâm và có quan hệ mật thiết với tạng phủ. Phụ nữ sau khi đẻ, nếu mạch xung - nhâm thịnh vượng; các tạng tâm, can, tỳ, phế, thận sung túc… thì sữa đầy đủ cho con bú.
2.1. Thể khí huyết hư
− Triệu chứng: không có sữa hoặc có rất ít sữa, vú không căng tức, da khô, mệt mỏi, chóng mặt, ù tai, tim đập nhanh, thở ngắn, ăn ít, đại tiện phân nát, tiểu nhiều, mạch hư tế.
− Nguyên nhân: sản phụ vốn yếu đuối hoặc khi đẻ mất nhiều máu làm khí huyết thiếu, khí huyết thiếu thì không sinh được sữa.
− Phép điều trị: bổ huyết, ích khí, sinh sữa.
− Phương:
Bài 1: Thông nhũ đơn

Đảng sâm	20g	Mộc thông	12g
Hoàng kỳ	20g	Cát cánh	12g
Đuơng quy	20g	Móng giò	2 cái

 Mạch môn đông 20g
 Đun kỹ móng giò ăn, nước thuốc uống.
Bài 2: Xuyên sơn giáp 20g Thiên hoa phấn 20g
 Móng giò 1 cái
 Đun kỹ uống nước và ăn thịt chân giò.
Bài 3: Móng giò lợn đực 1 bộ
Thông thảo 4g
Đun kỹ uống nước và ăn thịt chân giò.
Chú ý: móng giò thường chỉ dùng đoạn có móng đen (dùng bàn chải cọ sạch móng).
Bài 4: cá chép 1 con đốt, tán nhỏ, mỗi lần uống 4g.
 
2.2. Thể can khí uất
− Triệu chứng: vú căng nhưng sữa không ra, ngực chướng đau, người phát sốt, phát rét, ăn giảm, lưỡi nhạt, mạch huyền.
− Nguyên nhân: can khí uất trệ làm kinh mạch ngưng trệ, khí huyết tuần hoàn bị trở ngại, không đủ để sinh huyết và sinh sữa.
− Phép điều trị: sơ can, giải uất, thông lợi sữa.
− Phương:
Bài 1: Tiêu giao thang gia giảm

Đương quy 12g	Sài hồ 12g
Bạch thược 12g	Trần bì 8g
Bạc hà 8g	Bạch linh 12g
Mộc thông 12g	Bạch truật 12g
Thông thảo 6g  Sắc uống ngày một thang, uống 5 - 10 thang.	Sinh khương 3 lát
Bài 2: Hạ nhũ dũng tuyền thang
Đương quy 12g	Bạch thược 12g
Sinh địa 20g	Xuyên khung 8g
Mộc thông 12g	Xuyên sơn giáp 12g
Vương bất lưu hành 20g	Thiên hoa phấn 12g
Thanh bì 8g	Ngưu tất 16g
Sài hồ 12g  Sắc uống ngày 1 thang, uống 5 - 10 thang.	Cam thảo 8g
Bài 3: Thanh bì 8g	Chi tử 12g
Sài hồ 8g  Hương phụ 8g	Cam thảo 4g

 Sắc uống ngày một thang, uống 5 - 10 thang.
Bài 4: Lá hoa phù du giã nhỏ đắp ngoài
Bài 5: Thông thảo 4g
 Vẩy tê tê 12g
 Sắc uống ngày một thang , uống 5 - 10 thang.
− Châm cứu: nhũ căn, đản trung, thiếu trạch, kiên tỉnh. Nếu hư châm bổ túc tam lý, nếu thực châm tả thái xung.
Tác động cột sống (phương pháp của Lương y Nguyễn Tham Tán) hoặc xoa bóp vùng giáp tích từ đốt sống cổ 2 đến thắt lưng 5, mỗi ngày 1 lần 30 phút, liệu trình 10 -20 ngày liên tục.

TỰ LƯỢNG GIÁ
1. Hãy điền chữ Đ cho câu đúng, chữ S cho câu sai:
− Dấu hiệu của thiếu sữa là:
− Bầu vú của ngời mẹ nhẽo Đ/S
− Một bữa bú của trẻ kéo dài 10 phút Đ/S
− Trẻ tăng cân bình thường Đ/S
2. Trình bày triệu chứng thiếu sữa thể khí huyết hư nhược theo YHCT.
3. Trình bày triệu chứng thiếu sữa thể can khí uất trệ theo YHCT.
4. Điền vào chỗ trống cụm từ thích hợp
− Phép điều trị thiếu sữa thể khí huyết hư nhược là bổ huyết….
− Phép điều trị thiếu sữa thể can khí uất trệ là sơ can….

Nguồn: Bệnh học Ngoại - Phụ - Y học cổ truyền
NXB Y Học - 2008
Chủ biên: PGS.TS. Phạm Văn Trịnh
PGS.TS. Lê Thị Hiền

 

RÒ HẬU MÔN (Giang lậu)

PGS.TS. Phạm Văn Trịnh

Mục tiêu
1. Nắm vững quan niệm, phân loại, bệnh sinh bệnh nguyên rò hậu môn.
2. Hiểu và nêu được các triệu chứng và điều trị bằng uống thuốc y học cổ truyền đối với rò hậu môn.
3. Hiểu và nêu được các phương pháp điều trị tại chỗ bằng y học cổ truyền đối với rò hậu môn.
1. Đại cương
Rò hậu môn là một bệnh khá phổ biến ở vùng hậu môn thường đứng sau trĩ. Bệnh do áp xe vùng hậu môn hoặc trĩ viêm mà xử lý không tốt sinh ra. Bệnh hay gặp ở nam giới, được biết từ thời Hyppocrate (cách đây 500 năm trước Công nguyên). ở Việt Nam đã được Đại danh y Tuệ Tĩnh và Hải Thượng Lãn Ông mô tả và có nhiều bài thuốc điều trị.
Rò hậu môn theo y học cổ truyền còn có tên giang lậu, trĩ lậu (rò do trĩ) hoặc trĩ sang.
2. Bệnh sinh, bệnh nguyên
Trong các y văn đều thống nhất nguyên nhân chủ yếu là thấp nhiệt uất kết ở giang môn làm cho khí huyết vận hành không thông xướng hoặc cơ thể khí huyết đã hư sẵn cho nên thấp nhiệt uất kết, kết hợp với khí huyết hư và không thông xướng, nung nấu mà sinh ra sưng, có mủ vì nuôi dưỡng kém nên xuất hiện loét thành lỗ, dần dần khoét sâu thành ống gây nên rò hậu môn.
3. Phân loại
Dựa vào bệnh sinh, bệnh nguyên chia rò hậu môn có các thể sau:
− Thể thấp nhiệt.
− Thể âm hư nội nhiệt.
− Thể trung khí bất túc.
− Thể khí huyết lưỡng hư.
4. Chẩn đoán rò hậu môn theo Y học hiện đại
− Vùng hậu môn có lỗ rò chảy nước vàng hoặc nước mủ, số lượng lỗ rò có thể có 1-2 hoặc 3 lỗ.
− Bơm hơi hoặc xanh methylen xác định được lỗ rò trong và đường rò.
5. Phương pháp điều trị
Theo y học cổ truyền có 2 nguyên tắc điều trị phải kết hợp với nhau đó là: điều trị toàn thân (nội trị) và điều trị tại chỗ (ngoại trị).
5.1. Điều trị toàn thân
Người ta thương dựa vào thể bệnh để điều trị.
5.1.1. Thể thấp nhiệt
− Triệu chứng: bệnh mới mắc hoặc đợt cấp; tại lỗ rò sưng, nóng, đỏ, đau, chảy nước vàng hoặc mủ đặc, sốt nóng, rêu lưỡi vàng nhớt, chất lưỡi đỏ, mạch hoạt sác.
− Chẩn đoán:
+ Bát cương: thực nhiệt.
+ Nguyên nhân: thấp nhiệt.
− Pháp điều trị: thanh nhiệt trừ thấp, giải độc, bài nùng, sinh cơ. − Bài thuốc: Thác lý tiêu độc tán

Sinh hoàng kỳ	12g	Đương quy	12g
Tạo giác thích	12g	Bạch truật	12g
Kim ngân hoa	16g	Phục linh	16g
Cát cánh	12g	Đảng sâm	16g
Bạch chỉ	8g	Bạch hược	12g
Xuyên khung	8g

5.1.2. Thể âm hư nội nhiệt
− Triệu chứng: bệnh mắc lâu ngày, người gầy, da môi khô, lưỡng quyền đỏ, sốt về chiều, trong người háo nóng, đại tiện táo, tiểu tiện vàng, lỗ rò không nóng đỏ, chảy dịch mủ loãng hoặc ướt dính, lưỡi rêu vàng khô, chất lưỡi đỏ, mạch vô lực hoặc tế sác.
− Chẩn đoán:
Bát cương: hư nhiệt
Nguyên nhân: âm hư.
− Pháp điều trị: dưỡng âm thanh nhiệt, bài nùng sinh cơ.
− Bài thuốc: Thanh cốt tán gia giảm

Thạch cao	8g	Ngân sài hồ	6g
Miết giáp	12g	Hoàng liên	8g
Địa cốt bì	12g	Cam thảo	4g
Tri mẫu	12g	Tần giao	8g

Gia: đương quy 8g, hoàng kỳ 12g, thương truật 10g.
5.1.3. Thể trung khí bất túc
− Triệu chứng: người gầy, mệt mỏi, cơ nhẽo, lỗ rò thâm ướt, chảy dịch nhờn, không sưng nóng đỏ, ăn ít, rêu lưỡi vàng, chất lưỡi nhạt bệu, mạch trầm tế.
− Chẩn đoán:
+ Bát cương: lý hư.
+ Nguyên nhân: khí huyết hư.
− Pháp điều trị: bổ khí ích huyết, bài nùng sinh cơ.
− Bài thuốc: Bát trân gia vị

Đảng sâm	12g	Thục địa	12g
Bạch truật	10g	Đương quy	10g
Cam thảo	16g	Xuyên khung	12g
Bạch linh	12g	Bạch thược	12g

Gia: hoàng kỳ 12g, tạo giác thích 8g, kim ngân 12g.
5.2. Điều trị tại chỗ
Trong y học cổ truyền có nhiều vị thuốc, bài thuốc điều trị và các cách điều trị bệnh giang lậu.
5.2.1. Cách thắt lỗ rò
− ở đời nhà Minh, Trung Quốc: dùng sợi cỏ dại luồn qua 2 lỗ đường rò, rồi dùng thuốc thanh nhiệt khứ hủ sinh cơ, điều trị nửa tháng sợi cỏ tụt ra là khỏi, cách này sau này sử dụng trong thắt mổ lỗ rò.
− Dùng 7-8 sợi chỉ luồn xuyên lỗ rò, mỗi ngày thắt một sợi sao cho sợi cuối vừa thắt hết chỗ lỗ rò.
5.2.2. Cách khứ hủ sinh cơ
Kinh nghiệm gia truyền 1 (ông lang Trí, Thuỷ Nguyên, Hải Phòng): dùng thạch tín chế thành que, đặt vào đường rò cho đến khi đường rò bị phá huỷ hoàn toàn.
Tai biến: sốt cao, vùng hậu môn sưng tấy, rất dễ nhiễm độc, do đó thạch tín không được dùng (Viện Y học cổ truyền VN đã nghiên cứu).
5.2.3. Cách ngâm rửa
− Dùng lá trầu không tươi, sắc đặc, ngâm vùng rò.
− Theo đại danh y Tuệ Tĩnh: dùng phân ngựa trắng, giã nát với muối, mỗi thứ 1/2 đem sao nóng, đắp vào lỗ rò cho đến khi khỏi thì thôi (cách này chưa nghiên cứu).
Nói chung các cách chữa tại chỗ giới thiệu ở trên hiện nay không sử dụng được, do vậy ngày nay người ta dùng thắt hoặc mổ của y học hiện đại và dùng thuốc nội trị của y học cổ truyền.
Xin giới thiệu một phương pháp điều trị kết hợp y học cổ truyền với y học hiện đại có kết quả tốt (đề tài nghiên cứu của bác sĩ CKII Phạm Văn Sơn) như sau:
− Thuốc ngâm:
Lá trầu không 50g
Phèn phi 5g
Cho 2 lít nước đun sôi để nguội, để ngâm vùng rò hàng ngày.
− Thuốc uống: bài Thác lý tiêu độc

Hoàng kỳ	10g	Phục linh	12g
Đương quy	10g	Bạch truật	10g
Ngưu tất	10g	Đảng sâm	12g
Xích thược	10g	Kim ngân hoa	10g

Sắc uống ngày 1 thang
− Thắt ống rò: dùng que thăm dò đưa viền bao cao su (OK) luồn qua lỗ rò và buộc. Trước khi buộc thắt cần rạch da theo đường rò để chống đau, viền cao su sau 10-12 ngày tự rụng, miệng lỗ rò hở; nếu liền bắc cầu thì dùng gây tê, cắt lọc, sau đó ngâm và uống thuốc trung bình 25 ngày là khỏi (kết quả khỏi 97%, đỡ 3%, không khỏi 0%). Phương pháp này có thể ứng dụng rộng rãi, nhất là tuyến cơ sở.
6. Kết luận
Điều trị rò hậu môn quan trọng vẫn là tại chỗ, loại bỏ ống rò bằng phẫu thuật hoặc thắt mở ống rò có thể kết hợp với thuốc ngâm, thuốc uống bằng y học cổ truyền có lẽ là phương pháp hữu hiệu nhất.

TỰ LƯỢNG GIÁ
1. Anh (chị) hãy trình bày phương pháp điều trị rò hậu môn bằng uống thuốc y học cổ truyền.
2. Anh (chị) hãy trình bày phương pháp điều trị tại chỗ rò hậu môn bằng y học cổ truyền.

Nguồn: Bệnh học Ngoại - Phụ - Y học cổ truyền
NXB Y Học - 2008
Chủ biên: PGS.TS. Phạm Văn Trịnh
PGS.TS. Lê Thị Hiền