THIẾU SỮA (Khuyết nhũ)

PGS.TS. Lê Thị Hiền

Mục tiêu
1. Mô tả được các triệu chứng thiếu sữa theo YHHĐ.
2. Trình bày được triệu chứng và phương pháp điều trị thiếu sữa theo các thể bệnh của YHCT.
1. theo y học hiện đại
1.1. Định nghĩa thiếu sữa
Thiếu sữa là tình trạng sản phụ sau khi sinh có ít sữa hoặc không có chút nào.
1.2. Chẩn đoán thiếu sữa
− Dấu hiệu từ người mẹ: bầu vú mềm nhẽo, chậm xuống sữa, nặn ra ít sữa hơn so với bình thường.
− Dấu hiệu từ trẻ:
+ Trẻ không hài lòng sau bữa bú (trẻ khóc, đòi bú tiếp sau mỗi khi ngừng cho bú, bụng không căng sau bú).
+ Các bữa bú quá ngắn (dưới 5 phút) hoặc quá dài (trên 15 phút).
+ Trẻ tăng cân chậm (dưới 500g/tháng).
+ Trẻ đi tiểu ít (dưới 6 lần/ngày).
1.3. Những biện pháp khắc phục khi người mẹ ít sữa
− Cần cho trẻ bú thường xuyên, 2-3 giờ cho bú một lần, mỗi lần 5-10 phút.
− Cho trẻ bú đúng tư thế.
− Không nên cho trẻ ăn sam quá sớm.
− Bà mẹ nên uống nhiều nước, ăn thức ăn nhiều đạm.
Nếu các biện pháp trên không có kết quả thì có thể cân nhắc dùng galactogil, primperan, metoclopramid.
2. theo y học cổ truyền
Thiếu sữa y học cổ truyền gọi là chứng “khuyết nhũ”. Sữa mẹ là chất dịch đục được sinh ra từ huyết. Mạch nhâm đảm bảo âm huyết của toàn thân, mạch xung thuộc kinh dương minh là bể của huyết; cho nên cốc khí thịnh, bể huyết tràn đầy thì sữa xuống đầy đủ.
Cơ chế sinh sữa, bài tiết sữa tuỳ thuộc ở hai mạch xung - nhâm và có quan hệ mật thiết với tạng phủ. Phụ nữ sau khi đẻ, nếu mạch xung - nhâm thịnh vượng; các tạng tâm, can, tỳ, phế, thận sung túc… thì sữa đầy đủ cho con bú.
2.1. Thể khí huyết hư
− Triệu chứng: không có sữa hoặc có rất ít sữa, vú không căng tức, da khô, mệt mỏi, chóng mặt, ù tai, tim đập nhanh, thở ngắn, ăn ít, đại tiện phân nát, tiểu nhiều, mạch hư tế.
− Nguyên nhân: sản phụ vốn yếu đuối hoặc khi đẻ mất nhiều máu làm khí huyết thiếu, khí huyết thiếu thì không sinh được sữa.
− Phép điều trị: bổ huyết, ích khí, sinh sữa.
− Phương:
Bài 1: Thông nhũ đơn

Đảng sâm	20g	Mộc thông	12g
Hoàng kỳ	20g	Cát cánh	12g
Đuơng quy	20g	Móng giò	2 cái

 Mạch môn đông 20g
 Đun kỹ móng giò ăn, nước thuốc uống.
Bài 2: Xuyên sơn giáp 20g Thiên hoa phấn 20g
 Móng giò 1 cái
 Đun kỹ uống nước và ăn thịt chân giò.
Bài 3: Móng giò lợn đực 1 bộ
Thông thảo 4g
Đun kỹ uống nước và ăn thịt chân giò.
Chú ý: móng giò thường chỉ dùng đoạn có móng đen (dùng bàn chải cọ sạch móng).
Bài 4: cá chép 1 con đốt, tán nhỏ, mỗi lần uống 4g.
 
2.2. Thể can khí uất
− Triệu chứng: vú căng nhưng sữa không ra, ngực chướng đau, người phát sốt, phát rét, ăn giảm, lưỡi nhạt, mạch huyền.
− Nguyên nhân: can khí uất trệ làm kinh mạch ngưng trệ, khí huyết tuần hoàn bị trở ngại, không đủ để sinh huyết và sinh sữa.
− Phép điều trị: sơ can, giải uất, thông lợi sữa.
− Phương:
Bài 1: Tiêu giao thang gia giảm

Đương quy 12g	Sài hồ 12g
Bạch thược 12g	Trần bì 8g
Bạc hà 8g	Bạch linh 12g
Mộc thông 12g	Bạch truật 12g
Thông thảo 6g  Sắc uống ngày một thang, uống 5 - 10 thang.	Sinh khương 3 lát
Bài 2: Hạ nhũ dũng tuyền thang
Đương quy 12g	Bạch thược 12g
Sinh địa 20g	Xuyên khung 8g
Mộc thông 12g	Xuyên sơn giáp 12g
Vương bất lưu hành 20g	Thiên hoa phấn 12g
Thanh bì 8g	Ngưu tất 16g
Sài hồ 12g  Sắc uống ngày 1 thang, uống 5 - 10 thang.	Cam thảo 8g
Bài 3: Thanh bì 8g	Chi tử 12g
Sài hồ 8g  Hương phụ 8g	Cam thảo 4g

 Sắc uống ngày một thang, uống 5 - 10 thang.
Bài 4: Lá hoa phù du giã nhỏ đắp ngoài
Bài 5: Thông thảo 4g
 Vẩy tê tê 12g
 Sắc uống ngày một thang , uống 5 - 10 thang.
− Châm cứu: nhũ căn, đản trung, thiếu trạch, kiên tỉnh. Nếu hư châm bổ túc tam lý, nếu thực châm tả thái xung.
Tác động cột sống (phương pháp của Lương y Nguyễn Tham Tán) hoặc xoa bóp vùng giáp tích từ đốt sống cổ 2 đến thắt lưng 5, mỗi ngày 1 lần 30 phút, liệu trình 10 -20 ngày liên tục.

TỰ LƯỢNG GIÁ
1. Hãy điền chữ Đ cho câu đúng, chữ S cho câu sai:
− Dấu hiệu của thiếu sữa là:
− Bầu vú của ngời mẹ nhẽo Đ/S
− Một bữa bú của trẻ kéo dài 10 phút Đ/S
− Trẻ tăng cân bình thường Đ/S
2. Trình bày triệu chứng thiếu sữa thể khí huyết hư nhược theo YHCT.
3. Trình bày triệu chứng thiếu sữa thể can khí uất trệ theo YHCT.
4. Điền vào chỗ trống cụm từ thích hợp
− Phép điều trị thiếu sữa thể khí huyết hư nhược là bổ huyết….
− Phép điều trị thiếu sữa thể can khí uất trệ là sơ can….

Nguồn: Bệnh học Ngoại - Phụ - Y học cổ truyền
NXB Y Học - 2008
Chủ biên: PGS.TS. Phạm Văn Trịnh
PGS.TS. Lê Thị Hiền