ĐỚI HẠ

PGS.TS. Lê Thị Hiền

Mục tiêu
1. Nắm được Đại cương về đới hạ theo YHHĐ và YHCT.
2. Nêu được triệu chứng và phương pháp điều trị đới hạ bằng YHCT.
1. Đại cương
1.1. Theo y học hiện đại
Bình thường âm đạo phụ nữ tiết ra dịch nhầy trong, không hôi, có tác dụng nhu nhuận âm đạo, giữ cho pH của âm đạo ở mức 4,5 (toan) để vi khuẩn gây bệnh không phát triển (glucogen chịu tác dụng trực tiếp của trực khuẩn Doderlein ở âm đạo biến thành acid lactic làm môi trường âm đạo trở nên toan nên vi khuẩn không phát triển được).
Chất dịch được tiết ra từ các tuyến ở cổ tử cung, niêm mạc tử cung, biểu mô âm đạo dưới tác dụng của nội tiết.
Trong trường hợp thiểu năng nội tiết, khí hư ít, hay bị viêm âm đạo và dẫn đến vô sinh.
Trong nhiễm khuẩn đường sinh dục khí hư ra nhiều, bẩn, hôi, ngứa.
Tác dụng của khí hư:
− Bảo vệ âm đạo khỏi viêm nhiễm.
− Hướng cho tinh trùng đi về phía tử cung.
− Phản ánh sự phát triển của nội tiết.
− Phản ánh tình trạng của viêm nhiễm đường sinh dục.
− Dưới tác dụng của estrogen các chất protein kết tinh tạo thành hình ảnh dương xỉ (phản ánh tình trạng rụng trứng và phóng noãn), thường áp dụng để điều trị vô sinh.
1.2. Theo y học cổ truyền
Theo Nội kinh đới hạ bao gồm 2 nghĩa:
− Nghĩa rộng: gồm tất cả các bệnh kinh đới, thai sản vì các bệnh này đều phát sinh phần dưới lưng quần (đới là dây thắt lưng quần, hạ là dưới).
− Nghĩa hẹp: trong âm đạo có dịch chảy xuống lai rai gọi là đới hạ. Bao gồm bạch đới, xích đới, hoàng đới, hắc đới, thanh đới, ngũ sắc đới, bạch dâm (giống di tinh ở nam giới), bạch trọc (viêm đường tiết niệu).
Đới hạ thuộc âm dịch. Trong cơ thể âm dịch do tỳ vận hoá, thận bế tàng, liên quan đến xung nhâm. Khi tỳ vận hoá tốt, thận khí thịnh, xung - nhâm điều hoà, đới mạch kiên cố… thì âm dịch có tác dụng nhu nhuận âm hộ và âm đạo “tân tân thường nhuận, bản phi bệnh giả”.
Nếu thận khí bất túc, tỳ vận hoá kém hoặc nhâm mạch hư yếu, đới mạch bất cố gây khí hư ra nhiều, sắc màu có tính chất thay đổi gọi là bệnh đới hạ.
2. Nguyên nhân gây bệnh đới hạ
2.1. Nội nhân
− Do tỳ hư thấp đình trệ.
− Do can khí uất, nhiệt theo kinh can dồn xuống xung - nhâm.
− Do thận hư, xung - nhâm thương tổn gây nên đới hạ.
2.2. Ngoại nhân
Do phong hàn thấp nhiệt nhân lúc bào cung hư yếu xâm nhập vào gây nên bệnh đới hạ.
2.3. Bất nội ngoại nhân
Do chửa đẻ, phòng dục quá độ, nạo sẩy nhiều lần.
3. Điều trị
3.1. Thể do tỳ hư
− Triệu chứng: đới hạ nhiều, trắng loãng như nước, không hôi, đau lưng, trướng bụng, da vàng nhạt, tinh Thần mệt mỏi, chân tay lạnh, đại tiện táo, chất lưỡi nhợt, mạch trầm nhược.
− Phép điều trị: kiện tỳ, trừ thấp.
− Phương: dùng bài Hoàng đới thang

Bạch truật	12g	Sa tiền tử	8g
Hoài sơn	12g	Thương truật	8g
Đảng sâm	12g	Trần bì	8g
Bạch thược	12g	Cam thảo	4g
Sài hồ	12g	Bạch giới tử sao	4g

Hoặc dùng đối pháp lập phương

Đảng sâm	12g	Hoài sơn	12g
ý dĩ	12g	Bạch truật	12g
Thương truật	8g	Hoàng bá	8g
Khiếm thực	12g	Hương phụ	8g
Cam thảo	4g

Sắc uống ngày một thang, uống 10-15 thang.
3.2. Thể do thận hư
− Triệu chứng: đới hạ nhiều, màu vàng, mệt mỏi, đau lưng, mỏi gối, tiểu tiện nhiều lần, lạnh bụng dưới, chất lưỡi nhợt, rêu lưỡi trắng dày, mạch trầm tế.
− Phép điều trị: bổ thận, cố xung nhâm.
− Phương:
Nếu thận dương hư dùng bài Bát vị.
Nếu thận âm hư dùng bài Lục vị tri bá hoặc bài Thủ ô câu kỷ thang

Hà thủ ô 12g	Câu kỷ tử	12g
Thỏ ty tử 12g	Tang phiêu tiêu	12g
Xích thạch chi 12g	Cẩu tích	12g
Đỗ trọng 12g	Thục địa	12g
Hoắc hương 4g	Sa nhân	4g

Sắc uống ngày một thang, uống 10-15 thang.
3.3. Thể do can uất
− Triệu chứng: đới hạ lờ đờ máu cá, nhầy dính, kinh nguyệt trước sau không định kỳ, u uất, ngực sườn đầy tức, miệng khô đắng, tiểu tiện vàng, chất lưỡi đỏ, mạch huyền hoạt.
− Phép điều trị: điều can, giải uất, thanh nhiệt.
− Phương: dùng bài Long đởm tả can thang

Long đởm thảo	12g	Đương quy	12g
Bạch thược	12g	Sài hồ	12g
Trạch tả	10g	Mộc thông	10g
Sa tiền	8g	Cam thảo	4g

 Sắc uống ngày một thang, uống 10-15 thang.
3.4. Thể do thấp nhiệt
− Triệu chứng: đới hạ nhiều, màu vàng như mủ, hôi, ngứa âm hộ, âm đạo, tiểu vàng, chất lưỡi đỏ, rêu lưỡi vàng, mạch hoạt sác.
− Phép điều trị: thanh trừ nhiệt thấp.
− Phương: dùng bài Chỉ đới hoàng

Trư linh 12g Nhân trần	12g
Phục linh 12g Xích thược	12g
Sa tiền 10g Đan bì	12g
Trạch tả 10g Chi tử	12g
Hoàng bá 8g Ngưu tất Sắc uống ngày một thang, uống 10-15 thang. Hoặc có thể dùng bài Long đởm tả can thang.	12g

TỰ LƯỢNG GIÁ
− Khí hư phản ánh tình trạng viêm nhiễm đường sinh dục Đ/S
− Đới hạ thuộc âm dịch Đ/S
2. Điền vào chỗ trống cụm từ thích hợp
− Đới hạ bao gồm…ngũ sắc đới.
− Nguyên nhân gây ra đới hạ là…..và bất nội ngoại nhân.
3. Trình bày triệu chứng và phương pháp điều trị đới hạ thể tỳ hư.
4. Trình bày triệu chứng và phương pháp điều trị đới hạ thể thận hư.
5. Trình bày triệu chứng và phương pháp điều trị đới hạ thể can uất.
6. Trình bày triệu chứng và phương pháp điều trị đới hạ thể thấp nhiệt.

Nguồn: Bệnh học Ngoại - Phụ - Y học cổ truyền
NXB Y Học - 2008
Chủ biên: PGS.TS. Phạm Văn Trịnh
PGS.TS. Lê Thị Hiền