KINH NGUYỆT KHÔNG ĐỀU

PGS.TS. Lê Thị Hiền

Mục tiêu
1. Trình bày được triệu chứng các thể bệnh trong rối loạn kinh nguyệt.
2. Nêu được phương pháp điều trị các thể bệnh theo y học cổ truyền.
Kinh nguyệt không đều hay còn gọi là rối loạn kinh nguyệt bao gồm kinh trước kỳ, kinh sau kỳ và trước sau không định kỳ; lượng kinh có thể nhiều hoặc ít, màu sắc máu kinh cũng thay đổi.
1. Kinh nguyệt trước kỳ
Phần nhiều do nhiệt gây ra (nhiệt thực, nhiệt hư) nhưng cũng có khi do khí gây nên.
1.1. Do huyết nhiệt
Do ăn đồ cay nóng, cảm nhiệt tà làm huyết đi sai đường, thấy kinh trước kỳ và lượng kinh ra nhiều.
− Triệu chứng: kinh nhiều, màu đỏ tía, máu cục, sắc mặt đỏ, môi đỏ khô, dễ giận cáu gắt, thích mát, sợ nóng, nước tiểu đỏ, rêu lưỡi vàng, mạch hồng thực hoặc hoạt sác.
− Pháp điều trị: thanh nhiệt lương huyết, điều kinh.
− Phương:
Bài 1: Cầm liên tứ vật thang

Hoàng cầm	12g	Hoàng liên	8g
Đương quy	12g	Sinh địa	12g
Xuyên khung	8g	Bạch thược	12g

Sắc uống ngày một thang, uống 5- 10 thang.
Bài 2: Thanh hoá ẩm (Cảnh nhạc toàn thư)

Sinh địa	12g	Hoàng cầm	12g
Xích thược	12g	Mạch môn đông	12g
Đan bì	2g	Thạch hộc	10g
Bạch linh	12g

Sắc uống ngày 1 thang, trước kỳ kinh 7 ngày.
− Châm cứu: châm tả các huyệt: khúc trì, tam âm giao, quan nguyên, thái xung.
1.2. Do hư nhiệt
Âm huyết kém, hoả vượng, nhiệt làm kinh ra trước kỳ nhưng lượng ít.
− Triệu chứng: lượng kinh ít, màu đỏ và không có cục, sắc mặt không nhuận, hai gò má đỏ, hoa mắt chóng mặt, trong người nóng, phiền nhiệt, ngủ không yên, chất lưỡi đỏ, rêu vàng khô, miệng lở loét, mạch tế sác.
− Phép điều trị: dưỡng âm thanh nhiệt.
− Phương:
Bài 1:

Sinh địa 16g	Huyền sâm	12g
Sa sâm 12g	ích mẫu	16g
Rễ cỏ tranh 12g Bài 2: Lưỡng địa thang	Rễ cây rau khởi	12g
Sinh địa 40g	A giao	12g
Huyền sâm 40g	Địa cốt bì	12g
Bạch thược 20g	Mạch môn	20g

Sắc uống ngày một thang, uống 5 - 10 thang.
− Châm cứu: châm bổ các huyệt tam âm giao, quan nguyên.
1.3. Khí hư
Cơ thể suy nhược dinh dưỡng kém, làm ảnh hưởng đến mạch xung - nhâm gây nên kinh nguyệt trước kỳ và số lượng kinh nhiều.
− Triệu chứng: kinh ra trước kỳ, số lượng nhiều, sắc mặt trắng nhợt, tinh Thần uể oải, hồi hộp, thở ngắn, ngại nói, eo lưng và đùi mỏi, bụng dưới sa xuống, chất lưỡi nhạt, rêu mỏng ướt, mạch hư nhược vô lực.
− Phép điều trị: bổ khí, cố kinh.
− Phương:

Bài 1: Bổ trung ích khí
Đảng sâm 20g	Đương quy	12g
Hoàng kỳ 20g	Sài hồ	12g
Bạch truật 12g	Chích thảo	4g
Thăng ma 12g	Trần bì	8g
Bài 2: Bổ khí cố kinh hoàn
Đảng sâm 20g	Sa nhân	4g
Bạch linh 12g Hoàng kỳ 12g	Bạch truật	12g

Sắc uống ngày một thang, uống 10-15 thang.
− Châm cứu: châm bổ các huyệt: túc tam lý, tam âm giao, quan nguyên, khí hải.
2. Kinh nguyệt sau kỳ Kinh nguyệt sau kỳ đa số do hư hàn, nhưng cũng có khi do huyết ứ hoặc đàm trệ.
2.1. Do hàn
Do nội thương (hư hàn) hoặc ngoại cảm phong hàn (thực hàn) gây ra.
− Hư hàn: kinh chậm lượng ít, màu nhạt hoặc xám đen, loãng, sắc mặt trắng, môi nhạt, thích nóng, sợ lạnh, tay chân lạnh, bụng đau liên miên, chờm nóng dễ chịu, chóng mặt, thở ngắn, mỏi lưng, mạch trầm trì vô lực.
− Do phong hàn: chân tay lạnh, sợ rét, rêu lưỡi mỏng, mạch trầm khẩn.
− Phép điều trị:

+ Do hư hàn: ôn kinh, trừ hàn Bài thuốc:
Thục địa 12g	Xương bồ  8g
Xuyên khung 10g	Đảng sâm 12g
Can khương 8g Ngải cứu 12g	Hà thủ ô 10g
+ Do phong hàn: ôn kinh, tán hàn Bài 1:
Quế chi 8g	Nghệ đen  8g
Ngưu tất 12g	Gừng tươi 3 lát
Đảng sâm 12g Ngải cứu 8g	Xuyên khung 8g

Bài 2: Ôn kinh thang

Quế tâm	4g	Nga truật	8g
Đan bì	8g	Bạch thược	8g
Đảng sâm	12g	Xuyên khung	8g
Ngưu tất	12g	Cam thảo	4g
Đương quy	12g

Sắc uống ngày một thang, uống 10-15 thang.
− Châm cứu: cứu các huyệt tam âm giao, quan nguyên, khí hải, qui lai.
2.2. Do huyết
Do huyết ứ (thực) hoặc huyết hư (hư) gây ra.
2.2.1. Do huyết ứ
− Triệu chứng: kinh ra sau kỳ, lượng ít, màu tím đen, có cục, sắc mặt tím xám, bụng dưới trướng, cự án, ngực bụng đầy trướng, táo bón, nước tiểu ít và đỏ, lưỡi xám, mạch trầm.
− Phép điều trị: hoạt huyết, khứ ứ, điều kinh.
− Phương:

Bài 1:
Sinh địa	12g	ích mẫu	16g
Xuyên khung	8g	Đào nhân	8g
Kê huyết đằng	16g	Uất kim	8g
Bài 2: Tứ vật đào hồng
Sinh địa	12g	Hồng hoa	6g
Bạch thược	12g	Đào nhân	8g
Xuyên khung	8g

Sắc uống ngày một thang, uống 10 -15 thang.
2.2.2. Do huyết hư
− Triệu chứng: kinh nguyệt sau kỳ, kinh loãng, sắc mặt trắng, mệt mỏi hồi hộp, đoản hơi, ngại nói, móng tay chân nhạt, da khô, đầu choáng, mắt hoa, ngủ ít, chất lưỡi nhợt, không có rêu, mạch tế sác hoặc hư tế.
− Phép điều trị: bổ huyết, điều kinh.
− Phương:

Bài 1:
Thục địa 12g Đan sâm	8g
Long nhãn 12g Hà thủ ô	8g
Xuyên khung 8g ích mẫu	12g
Trần bì 6g Kỷ tử Nếu khí huyết đều hư: bổ khí huyết (bài Thập toàn đại bổ).	12g
Bài 2: Thập toàn đại bổ
Bạch truật 12g Nhục quế	4g
Bạch thược 12g Thục địa	8g
Đảng sâm 12g Hoàng kỳ	12g
Xuyên khung 8g Phục linh	8g
Cam thảo 4g Xuyên quy	8g

Sắc uống ngày 1 thang, uống 10-15 thang.
− Châm cứu: châm bổ các huyệt tam âm giao, quan nguyên, huyết hải, cách du.
2.3. Do đàm thấp
− Triệu chứng: kinh nguyệt sau kỳ, sắc nhợt dính, có thể nhiều hay ít, ngực bụng trướng, thường buồn nôn, ăn kém, miệng nhạt và nhợt, rêu lưỡi trắng nhớt, mạch trầm hoạt.
− Phép điều trị: kiện tỳ, tiêu đàm.
− Phương:

Đảng sâm	12g	Bán hạ	8g
ý dĩ	12g	Trần bì	8g
Hoài sơn	12g	Hương phụ	8g
Bạch truật	12g	Chỉ xác	6g

Sắc uống ngày một thang, uống 10-15 thang.
2.4. Do khí uất
− Triệu chứng: kinh ra ít, bụng dưới trướng đau, tinh Thần không thoải mái, ngực sườn đầy tức, ợ hơi, mạch huyền sác.
− Phép điều trị: hành khí, giải uất, điều kinh.
− Phương:
 
Bài 1: dùng bài Tiêu dao thang

Sài hồ	12g	Cam thảo	4g
Trần bì	6g	Gừng tươi	4g
Bạch truật	12g	Bạch thược	8g
Đương quy	6g	Bạc hà	4g
Phục linh	8g

Sắc uống ngày một thang, uống 7-10 thang.
Nếu hành kinh đau bụng nhiều thì gia hương phụ 6g, đào nhân 4g; nếu nhiệt nhiều gia đan bì, chi tử để thanh nhiệt.
Bài 2:

Hương phụ chế 12g	Thanh bì sao	12g
Chỉ xác sao 12g	Nghệ vàng sao	20g

Sắc uống ngày 1 thang, uống 3-5 thang.
− Châm cứu: châm tả các huyệt tam âm giao, huyết hải, hành gian, nội quan.
3. Kinh nguyệt không định kỳ (lúc có kinh sớm, lúc có kinh muộn)
3.1. Thể can khí uất kết
− Triệu chứng: rối loạn kinh nguyệt không định kỳ, lượng kinh ra ít, sắc đỏ, sắc mặt xanh xám, tinh Thần uất ức. Khi hành kinh vú căng, thống kinh trước khi hành kinh, đau lan ra mạn sườn, ợ hơi, táo bón, đau lưng, mạch huyền sác.
− Phép điều trị: sơ can, lý khí, giải uất.
− Phương: dùng bài Việt cúc hoàn

Thương truật	8g	Thần khúc	6g
Hậu phác	8g	Sài hồ	12g
Hương phụ	8g	Xuyên khung	12g
Chỉ xác	8g	Chi tử	8g

Sắc uống ngày một thang, uống 7-10 thang.
− Châm cứu: châm tả các huyệt tam âm giao, huyết hải, hành gian, nội quan.
3.2. Do tỳ hư
− Triệu chứng: kinh ra không định kỳ, lượng ít, sắc nhạt, mặt vàng, chân tay phù, tinh Thần mệt mỏi, thích nằm, tay chân không ấm, chóng mặt hồi hộp, bụng trướng, miệng nhạt, ăn không ngon, ỉa chảy, rêu lưỡi trắng, mạch trầm trì.
− Phép điều trị: bổ tỳ điều kinh.
− Phương:

Bài 1:
Hoài sơn	16g	Táo nhân	8g
Long nhãn	8g	Đan sâm	12g
Đảng sâm	16g	Ngưu tất	12g
ý dĩ	16g	Bạch truật	8g
Biển đậu	12g
Bài 2: Qui tỳ thang
Đảng sâm	12g	Hoàng kỳ	12g
Bạch truật	12g	Long nhãn	10g
Phục linh	12g	Đương quy	12g
Táo nhân	10g	Viễn chí	04g
Mộc hương	06g	Cam thảo	04g

Sắc uống ngày một thang, uống 10-15 thang.
3.3. Do can thận hư
− Triệu chứng: kinh ra không định kỳ, sắc kinh loãng, sắc mặt ám tối, ù tai, chóng mặt, đau mỏi lưng, đi tiểu nhiều, đại tiện lỏng, mạch trầm nhược.
− Phép điều trị: bổ can thận, cố xung - nhâm.
− Phương:

Bài 1:
Thục địa	12g	Hà thủ ô	12g
Đảng sâm	16g	Thỏ ty tử	12g
Đan sâm	12g	Ngưu tất	12g
Hoài sơn	12g
Bài 2: Địa kinh thang
Thục địa	12g	Phục linh	8g
Bạch thược	12g	Sài hồ	12g
Đương quy	8g	Hắc giới tuệ	12g
Thỏ ty tử	8g	Hương phụ	8g
Hoài sơn	12g

Sắc uống ngày một thang, uống 10-15 thang.
Châm cứu: châm bổ các huyệt tam âm giao, túc tam lý, quan nguyên, khí hải, địa cơ.

TỰ LƯỢNG GIÁ
1. Trình bày triệu chứng kinh nguyệt trước kỳ thể huyết nhiệt.
2. Trình bày triệu chứng kinh nguyệt trước kỳ thể hư nhiệt.
3. Trình bày triệu chứng kinh nguyệt trước kỳ thể khí hư.
4. Trình bày phương pháp điều trị rối loạn kinh nguyệt sau kỳ.
5. Trình bày phương pháp điều trị kinh nguyệt không định kỳ thể can khí uất và thể can thận hư.
6. Khoanh tròn vào chữ Đ cho câu đúng, chữ S cho câu sai:
− Kinh nguyệt sau kỳ là do nguyên nhân nhiệt Đ/S − Kinh nguyệt không định kỳ là do tâm hư Đ/S

Nguồn: Bệnh học Ngoại - Phụ - Y học cổ truyền
NXB Y Học - 2008
Chủ biên: PGS.TS. Phạm Văn Trịnh
PGS.TS. Lê Thị Hiền