VIÊM TẮC TIA SỮA, VIÊM TUYẾN VÚ (Nhũ ung)

PGS.TS. Lê Thị Hiền

Mục tiêu:
1. Trình bày được nguyên nhân gây tắc tia sữa, viêm tuyến vú theo y học hiện đại và y học cổ truyền.
2. Trình bày được phương pháp điều trị viêm tắc tia sữa theo y học cổ truyền.
1. theo y học hiện đại
1.1. Tắc tia sữa
Tắc tia sữa có thể gặp trong bất cứ thời điểm nào trong giai đoạn nào cho con bú. Tuy nhiên hay gặp nhất là trong tuần lễ đầu tiên. Khoảng 15% phụ nữ cho con bú bị cương vú. Các yếu tố thuận lợi là trẻ bú ít, bú yếu, người mẹ bị đau khi nứt đầu vú, khi cai sữa.
− Biểu hiện lâm sàng: toàn bộ vú bị cương, căng tức, đôi khi có sốt.
− Điều trị: chườm nóng vú, tiếp tục cho trẻ bú. Có thể dùng oxytoxin tiêm bắp 4 đơn vị chia 2 lần mỗi ngày (vì oxytoxin làm co tế bào cơ biểu mô ở ống dẫn sữa và tống sữa ra ngoài). Phải điều trị thật tốt để tránh viêm tuyến vú và áp xe vú.
1.2. Viêm tuyến vú
Có thể hiểu viêm tuyến vú gồm viêm bạch mạch vú (nhẹ) và viêm ống dẫn sữa (nặng)
− Biểu hiện lâm sàng: sốt cao, ở vú có các nhân cứng và đau, nách có hạch ấn đau. Nếu nặng vắt sữa lên miệng gạc quan sát thấy có những mảnh nhỏ vàng nhạt chứng tỏ có mủ trong sữa (dấu hiệu budin).
− Điều trị: chườm nóng tại chỗ, giảm đau paracetamol 3g/ngày. Tăng cường cho trẻ bú (10 - 12 lần/ngày), sau khi bú phải vắt sạch sữa, có thể dùng oxytoxin tiêm bắp. Nếu sau 24 giờ các dấu hiệu không mất đi nên dùng kháng sinh có tác dụng liên tụ cầu như rovamyxin trong thời gian 15 ngày phối hợp với thuốc chống viêm, cần vắt sữa bỏ đi. Nên lấy sữa xét nghiệm tìm vi khuẩn gây bệnh.
Viêm tuyến vú có thể chữa khỏi hoặc tiến triển thành áp xe vú.
2. theo Y học cổ truyền
2.1. Nguyên nhân
Do khí uất và do con bú mà sinh ra.
− Chu Đan Khê cho rằng: vú thuộc kinh dương minh, núm vú thuộc kinh quyết âm. Người mẹ không biết cách điều dưỡng hoặc giận dữ quá mức làm cho khí ở trong quyết âm không thông nên sữa không ra được.
− Sào Thị Bệnh Nguyên cho rằng: ăn đồ nóng ra mồ hôi, khi cho con bú để lộ vú ra ngoài nên dễ bị phong tà xâm nhập gây nên chứng vú sưng, vì thế mà dễ sinh ra chứng nhũ ung.
2.2. Điều trị
Phép điều trị chung: thanh nhiệt, giải độc, hoạt huyết, lợi sữa.
Trong điều trị người ta thường chia ra các giai đoạn để điều trị.
2.2.1. Lúc mới phát
− Triệu chứng: vú đau, sưng tấy, sờ vào có cục cứng, ấn đau, mặt đỏ, người phát sốt, đau tức ngực, đau lan ra các khớp, không có mồ hôi, rêu lưỡi trắng mỏng, mạch phù khẩn.
− Phép điều trị:
Dùng thuốc uống: Kinh giới ngưu bàng thang

Kinh giới tuệ	12g	Bồ công anh	12g
Liên kiều	8g	Phòng phong	8g
Ngưu bàng tử	12g	Tạo giác thích	4g
Kim ngân hoa	8g	Sài hồ	12g
Trần bì	8g	Hương phụ	8g
Hoàng cầm	8g	Cam thảo	4g

Sắc uống ngày một thang, uống 3- 5 thang.
Bên ngoài xoa Hương phụ bỉnh (Y học tâm ngộ)
Hương phụ tán bột 40g
Xạ hương 12g
Hai vị trộn lẫn vào nhau, 50g bồ công anh sắc lấy nước bỏ bã, lấy nước đó hoà với thuốc, đun sôi đặc rồi đắp vào vú đau một lần/ngày trong 1- 3 ngày.
Hoặc dùng phương pháp đắp hành: dùng cả củ hành để nguyên rễ, giã nát đắp lên vú bị đau.
Châm tả: các huyệt tại chỗ và kiên tỉnh, thiếu trạch, hợp cốc.
2.2.2. Giai đoạn sắp vỡ mủ hay đã vỡ
− Triệu chứng: mình lạnh, hết sốt, vú đã mềm, đau nhức sắp vỡ mủ hoặc đã vỡ.
− Phương: dùng bài Thần hiệu qua lâu tán gia xuyên sơn giáp, đảng sâm, hoàng kỳ

Qua lâu	40g	Đương quy	20g
Sinh cam thảo	20g	Một dược	8g
Hương phụ	4g

Sắc bỏ bã, cho thêm 1 chén nhỏ rượu lâu năm uống 3 lần/ngày (sau bữa ăn).
2.2.3 Giai đoạn khí huyết hư
− Triệu chứng: sắc mặt xanh, người mệt mỏi, thích ngủ, vùng vú đau ít hơn trước nhưng vẫn sưng, cứng, mạch hư tế.
− Phương: dùng bài Thác lý tiêu độc tán (Y tôn kim giám)

Nhân sâm	8g	Xuyên khung	8g
Sinh hoàng kỳ	8g	Kim ngân hoa	12g
Bạch truật	8g	Tạo giác thích	4g
Bạch thược	8g	Bạch chỉ	4g
Đương quy	8g	Cát cánh	8g

Sắc uống ngày một thang x 3- 7 thang (uống xa bữa ăn).
− Châm cứu: thiếu trạch, nhũ căn, hợp cốc, túc tam lý, tỳ du và các huyệt tại chỗ.
Viêm tắc tia sữa cũng như viêm tuyến vú là bệnh cấp tính, cần phải điều trị tích cực, kịp thời để tránh gây áp xe vú. Ngoài việc dùng thuốc y học cổ truyền cần chú ý vệ sinh vú hàng ngày, đặc biệt trước khi cho bú, chế độ nghỉ ngơi dinh dưỡng cho người mẹ, tinh Thần phải thoải mái lạc quan.

TỰ LƯỢNG GIÁ
1. Hãy điền vào chữ Đ cho câu đúng, chữ S cho câu sai
− Viêm tắc tia sữa gặp bất cứ thời điểm nào của cho con bú Đ/S
− Viêm tuyến vú dễ thành áp xe vú Đ/S − Viêm tắc tia sữa YHCT gọi là nhũ ung Đ/S
− Viêm tắc tia sữa cần điều trị tích cực Đ/S
2. Trình bày triệu chứng, phương pháp điều trị nhũ ung giai đoạn mới phát bằng YHCT.
3. Trình bày triệu chứng, phương pháp điều trị nhũ ung giai đoạn sắp vỡ mủ bằng YHCT.
4. Trình bày triệu chứng, phương pháp điều trị nhũ ung giai đoạn khí huyết hư bằng YHCT.

Nguồn: Bệnh học Ngoại - Phụ - Y học cổ truyền
NXB Y Học - 2008
Chủ biên: PGS.TS. Phạm Văn Trịnh
PGS.TS. Lê Thị Hiền